Yazar: Nurdan Şallı• 14 Şubat 2021• 19:18• Makale

Geçmişten Günümüze Çocuk Edebiyatının Gelişim ve Değişim Serüveni

Çocuk edebiyatı eserleri sözlü geleneğin içinden doğmuştur. Halk edebiyatında olduğu gibi çocuk edebiyatında da sözlü eserler derlenerek yazılı eserlere dönüştürülmüştür. Çocuğun iç dünyasına, bakış açısına göre eser yazma anlayışı 18. yüzyılda başlamıştır. Orta Çağ’da yayımlanan eserlerin içeriklerinde çocuklara yönelik dinî ve ahlaki öğütler yer almıştır. Didaktik yönü ağır basan, katı bir ahlak anlayışını dikte eden bu eserler çoğunlukla eğitimde ders kitapları olarak kullanılmıştır. İncil, Tevrat gibi kutsal kitaplardan seçilmiş öğretici hikâyeler kilisenin baskısı nedeniyle kaleme alınmıştır. Dünyada çocuk edebiyatının gelişimine dair ilk bilinçli çalışmaları İngiltere, Fransa, Almanya, Amerika Birleşik Devletleri ve İskandinav ülkeleri başlatmıştır.

İngiltere’de 17. yüzyılda “Ezop’un Masalları” çocuklar tarafından büyük bir ilgiyle okunmuştur. John Locke (1632 – 1704) “Eğitim Üzerine Düşünceler” adlı eserinde eğitimin sıkıcı olmaktan ziyade keyifli bir hâle getirilmesi gerektiğinden bahsetmiştir. J.J. Rousseau (1712-1778) “Emile” adlı pedagojik eserinde çocuklara “Robinson Crusoe, Gulliver’in Gezileri” vb. klasikleri okumalarını önermiştir. Rousseau’nun tavsiye ettiği eserler onun doğal düzen anlayışını, “soylu vahşi” düşüncesini yansıtır. Amerika’da gelişen çocuk edebiyatı daha çok başarı, rekabet, ödül ve ceza eksenli temalardan oluşmuştur. Victoria Devri’nde “Alice Harikalar Diyarında, Tom Sawyer’ın Maceraları, Küçük Kadınlar” vb. çok sevilen klasikler ön plana çıkmıştır. 20. yüzyılda ortaya çıkan Walt Disney kahramanları Amerika’nın katı sosyal yaşantısının bir ürünüdür. Fransa’da 14. Louis döneminde Charles Perrault (1628-1703) birçok peri masalını derlemiştir. Bilim kurgu romanlarının baş mimarı Jules Verne (1828-1905) çocukların hayal gücünü geliştiren, gizem ve serüven dolu eserler yazarak döneme damgasını vurmuştur. Grimm Kardeşler “Hansel ve Gretel, Altın Kaz” gibi romantizm akımının baskın olduğu pek çok Alman masalını derlemiştir. Çocuk yayınları Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra gitgide çeşitlenmiştir. Yetişkinler için kaleme alınmış dünya klasikleri 16. yüzyılda çocuklar tarafından okunmuştur. Bu klasiklerin alt metinlerinde bireyci ve sömürgeci alt metinler, dinî semboller yer almıştır. Çocuklar için yazma farkındalığı ancak İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra başlamıştır.

Türkiye’de çocuk edebiyatının temelleri Divan Edebiyatı eserleriyle atılmıştır. Nâbi “Hayriyye”, Sünbülzade Vehbî “Lütfiyye” adlı mesnevisinde kendi yaşam deneyimlerinden yola çıkarak oğullarına birtakım nasihatlerde bulunmuştur. Aileye ve büyüklere saygı duyma, erdemli bir insan olma, yoksullara yardım etme, ilim öğrenme gibi içeriklerden oluşan bu nasihatler aynı zamanda döneme yönelik bir sosyal hiciv niteliği taşımaktadır. Çocuklardan ziyade yetişkinlere yönelik bir içerik ve üslubu vardır. Sözlü kültür içinde Karagöz oyunları, Gazeteci Çaylak Tevfik’in derlediği Nasreddin Hoca fıkraları çocuklara yönelik nükteli temalar barındırmaktadır. Kayserili Dr. Rüştü “Çocuklar İçin En İyi Seçmeler” anlamına gelen “Nuhbetü’l Etfâl” i ilkokullara yönelik Türkçe öğretim ders kitabı olarak Arapça kaleme almıştır. Muallim Naci’nin çocukluk anılarını anlattığı eseri “Ömer’in Çocukluğu” da bu dönem için anılmaya değerdir. Tanzimat dönemi sonrası çocuğa görelik anlayışı hâkim olmaya başlamıştır. Milli Edebiyat döneminde Ömer Seyfettin’in öyküleriyle manevi ve milli değerlere yönelik atıflar yapılmıştır. Cumhuriyet döneminde Talip Apaydın, Gülten Dayıoğlu ile birlikte toplumcu konular çocuk edebiyatında etkisini göstermiştir. Çocuk edebiyatına yönelik bilimsel çalışmalar 1990’lı yıllardan itibaren giderek artmıştır.

Çocuk edebiyatı yapıtları çocukların gelişim özelliklerine, ruhsal ihtiyaçlarına, yaş aralıklarına hitap etmelidir. Bu nedenle çocuk edebiyatı gelişim psikolojisi, pedagoji, çocuk gelişimi vb. birbiriyle ilişkili muhtelif disiplinlerden faydalanır. Jean Piaget’nin (1896-1980) bilişsel gelişim dönemlerinden “somut işlemler ve soyut işlemler dönemi” çocuk edebiyatı eserlerinin üretim aşamasında dikkate alınmaktadır. Piaget’e göre 7-11 yaş arasını kapsayan somut işlemler döneminde çocuk; ölüm, doğaötesi varlıklar, metafizik vb. soyut kavramları algılayamaz. Çocuk bu dönemde deneyimlediği somut olay ve olguları ise rahatlıkla kavrayabilir. 11 yaştan itibaren çocuk soyut kavramları algılamaya başlar. Tecrübeleri üzerinden akıl yürütebilir, atasözleri ve deyimlerin mecaz anlamlarını doğru yorumlayabilir, metinlerdeki alt metinleri irdeleyebilir. Süper kahramanların kurgusal güçleri olduğunu kavrayabilecek bir gelişim düzeyine gelir. Örneğin, Piaget’nin kuramına göre somut işlemler döneminde olan bir çocuk Lewis Caroll’ın “Alice Harikalar Diyarında” adlı eserinde yer alan olağanüstü öğeleri idrak edemez, anlamlandıramaz. Amerikalı psikolog Erik Erikson (1902-1994) çocuğun kişiliğine yön veren bazı psikososyal krizler olduğundan söz eder. 6-12 yaş aralığındaki çocuklarda sosyal çevrenin -öğretmen ve arkadaşların- önemi artar; çocuk başarı ve başarısızlık kavramları üzerinden bir benlik algısı inşa eder. Bu yaş aralığındaki çocukların ilgisini “kahraman öğretmen, okul serüvenleri, takım arkadaşlıkları” vb. temalar barındıran eserler çekebilir. Erich Kastner’in “Uçan Sınıf” eseri bu gelişim düzeyine yönelik başarılı bir örnektir. Dayanışma ve yardımlaşma temalarının merkezde olduğu bu eserde, yatılı okulda okuyan öğrencilerin yaşadıkları serüvenler mizahî bir dille anlatılmıştır. 12-18 yaş aralığını kapsayan “kimlik kazanmaya karşı rol karmaşası” nda çocuklar ergenlik dönemine geçiş yaparlar. Kim olduklarını, gelecekte ne yapmak istediklerini sorgulamaya başlarlar. Dış dünyayı kendi iç dünyaları üzerinden tanımlarlar. Kimlik arayışında olan bir ana karakter bu yaş aralığındaki çocukların kendileriyle özdeşleşmesine aracı olacaktır. Andrew Clements’in “Gizemli Anahtar” eserinde yer alan başkarakter Jack, kendini keşfetme yolculuğuna çıkarak görünenin ardındaki görünmeyenin izini sürer. Lawrence Kohlberg (1927-1987) çocukların “ahlaki ikilemleri üzerine akıl yürütme basamakları” tasarlamıştır. Geleneksel düzeyde kalan çocuk kendini toplumsal grupların ihtiyaçlarına göre şekillendirir; kurallara ve düzene uyum sağlar, otoriteye koşulsuz biçimde itaat eder. “İyi çocuk olma” eğilimi Edmondo De Amicis’in ünlü yapıtı “Çocuk Kalbi”ndeki Enrico adlı karakterde görülmektedir. Enrico ailesini, öğretmenlerini, arkadaşlarını memnun edebilmek için kendi isteklerini, duygularını, ihtiyaçlarını bastırır. Çocukluğun tatlı haylazlıklarını dahi yaşayamayacak hâle gelir. Aynı şekilde Eleanor H. Porter’ın “Polyanna”sı da gereğinden fazla iyimser ve uyumludur. Gelenek ötesi düzeyde yer alan Roald Dahl’in “Matilda”sı ise ilgisiz ailesini, sert mizaçlı okul müdürünü doğaüstü yeteneklerini kullanarak cezalandırır.

Sonuç olarak, gerçeği düşlerle süsleyen çocuk edebiyatı geçmişten günümüze büyük yol katetmiştir. Geçmişteki öğüt verici pedagojik mesajlar içeren eserlerin aksine; günümüzde çocuğun hayal dünyasına hitap eden, ufkunu açan yenilikçi ve yaratıcı ürünler kaleme alınmaktadır. Eğitici iletiler doğrudan değil, kurgunun içine serpiştirilerek dile getirilmektedir. Eğlendirerek düşündüren yalın ve özgün bir anlatım yoluna başvurulmaktadır. Öğretmenlerin, yazarların ve ebeveynlerin çocuk edebiyatı eserlerini yakından takip etmesi gereklidir. Çocukların yaş aralıklarına, gelişim özelliklerine, sosyal ve duygusal ihtiyaçlarına yanıt veren eserler seçilmelidir. Yerli çocuk edebiyatının gün geçtikçe niceliği artmakta, niteliği ise azalmaktadır. Niteliğin iyileştirilmesi adına, halk edebiyatından eserler çocuğun ilgisini çekecek şekilde günümüze uyarlanabilir. Böylelikle yerli kültürümüz gün yüzüne çıkarılarak çocuklara tarih bilinci kazandırılabilir. Çocuklar macera ağırlıklı vakit geçirmelik kitaplar yerine ruha dinginlik ve şifa veren masallarla buluşturulabilir.

KAYNAKÇA

Aydın, Abdullah. “Nâbî ve Vehbî’nin Nasihat Ederken Çocuklara Yaklaşım Tarzları”. Osmanlı Miras Araştırmaları Dergisi (OMAD) 3(5). (Mart 2016): 1-11.

Aytaş, Gıyasettin ve Karakuş Aktan, Eda Nur. “Çocuk Edebiyatı ve Eğitim Açısından Hayriyye”. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi 32(2). (Ocak 2012): 537-555.

Slavin, Robert E. Çev. Galip Yüksel. Eğitim Psikolojisi: Kuram ve Uygulama. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2013.

Şirin, Mustafa Ruhi ve diğer. 99 Soruda Çocuk Edebiyatı. İstanbul: Çocuk Vakfı Yayınları, 2000.

Yalçın, Alemdar ve Aytaş, Gıyasettin. Çocuk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2017.