İskandinav Mitolojisinin Kaynakları, Tanrılar, Devler ve Savaşlar: İskandinav Mitlerine Bir Bakış

Giriş

Dünya üzerinde yaşayan tüm milletler bir mit, efsane, destan üretmiştir. Buradaki ihtiyacın, insanları bir arada tutmak, bir amaca ve düşünceye hizmet ettirmek olduğu düşünülmektedir. Çünkü insan, yapısı gereği hem korkak hem de cesur bir türdür. Bunun sebebinin de insanın doğadaki diğer canlılardan farklı olarak mantıklı bir düşünce sisteminin olmasından kaynaklı olduğu söylenebilir. Ancak bu mantıklı düşünce sistemi, insanı farklı yapılara yönlendirmiştir. Yukarıda da söz edildiği gibi, korkak ve cesur olması sadece başlıca özelliklerinden biridir. Bu iki zıt yapı bir insanda da görülebilir. İşte tam da bu yüzden, iktidarı elinde bulunduranlar tarafından ortaya atılan mitler veya efsaneler insanları korku sopasıyla bir arada tutmaya yaramıştır.

Bugün eskisi kadar etkili olmayan bu efsaneler veya mitler, dünyanın pek çok yerinde hâlâ geçerliliğini korumaktadır. Afrika’nın yamyam kabileleri, Güney Amerika’nın balta girmemiş ormanları ve henüz varlığı bilinmeyen küçük kara parçasında (ada) yaşayan topluluklarda bu tarz düşüncelerin hâlâ bir arada tutmak için kullanıldığı düşünülmektedir.

Şimdi zamanı geriye akıtıp kuzey yarımkürede yaşayan insanların bulunduğu bir yere gidelim. Buranın adı İskandinavya’dır. Bu yazımızda Danimarka, İsveç, Norveç, İzlanda ve Faroe halklarının kültür birliğinden söz edilecektir. Bu bölgede egemenliğini sürdüren Finlandiya ise İskandinav kültürüne dahil edilmemektedir. İskandinav mitleri genellikle Norveç ve İzlanda kaynakları üzerinden günümüze aktarılmıştır. Yazımıza konu olan Peter Munch’un İskandinav Mitolojisi ve R. Page’in İskandinav Mitleri kitapları da sıkça paylaşılacaktır.

1. İskandinav Mitleri

Page’in kitabında, giriş kısmında Oxford Sözlüğü’nden mit kelimesinin tanımı paylaşılır. Buna göre mitin, “genellikle doğaüstü kişileri, eylemleri ya da olayları anlatan ve doğal ya da tarihsel olgular hakkında yaygın bazı kanıları somutlaştıran, tamamen kurmaca bir öykü” olduğu açıklanır. Sadece bu tanımdan yola çıkacak olunursa, İskandinavların pek çok tanrı veya tanrıçaya sahip olduğu söylenebilmektedir.[1] Öyle ki insanlar, bu tanrılar arasında bir aile bağı geliştirmiş, bir soyağacı çıkartmışlardır. Tanrı ve tanrıçalar iki aile grubuna ayrılmaktadır. Bunlar Aesir ve Vanir tanrılarıdır. Aesir soyundan gelenler daha çok savaşçı kimliğiyle tanınmaktadır. Tanrıları devlere karşı koruyan Thor, Aesir’in en güçlüsüdür. Vanir tanrıları ise bereket ve zenginlik tanrıları olarak öne çıkmaktadır. Njord, Freyr ve Freyia, Vanir soyunda sayılabilecek önemli tanrılardır.

1.1. İskandinav Mitlerinin Kaynağı

İskandinav mitleri genellikle Viking döneminde üretilmiştir. Bu dönemde yaşayan insanların pek çoğunun okuma yazması yoktur. Bu nedenle dünyadaki en karmaşık mitoloji olduğu düşünülmektedir. Çünkü pek azı yazılmıştır.[2] Günümüze ulaşan mitlerin pek çoğu Hıristiyanlığa geçildikten sonra kaleme alınmıştır. İskandinav mitlerini araştıran araştırmacılar da metinlerden çok o dönemden kalma oymalara, süslere ve mimari yapılara bakmaktadır. Bu konuda hiçbir şey bilmeyen ve öğrenmek için literatür taraması yapan bir kişi, ortaçağ İskandinavya’sında kaleme alınan kaynakları inceleyecektir.

Bu metinlerden biri Nazım Edda’dır. XIII. yüzyılın ortalarından itibaren yazılmaya başlanmıştır. On bir tanesi mitolojik konuları ele alan ve on altı tanesi nesir tarzındaki iki ek metinle birlikte Germen eskiçağının erkek ve kadın kahramanları hakkında yazılmıştır.[3] Üslup bakımından farklılık gösteren bu metinlerde tanrıların serüvenleri anlatılır. Bazı anlatılarda tanrıların konuşması aktarılırken, bazı anlatılarda da doğaüstü varlıkların konuşmaları kullanılmıştır. Bu metinlerde tanrıların üslupları ve karakterleri hakkında bilgi alınabilmektedir.

Bir diğer kaynak metin Nesir Edda’dır. İzlandalı bir çiftçi olan Snorri Sturluson, Nesir Edda’yı 1220 yılında derlemiştir. Bu metinler dört bölümden oluşmaktadır: Giriş, Gylfaginning (Gyfi’nin Kandırılması), Skaldskaparmal (Şiir dili) ve Hattatal (Nazım biçimleri listesi). Nesir Edda, genç şairlerin mitolojik göndermeleri doğru yapabilmeleri amacıyla yazılmış, kılavuz kitaptır. [4]

Nazım Edda’nın belli bir yazarı yoktur, anonimdir. Oysaki hem Nesir Edda hem de Skald Şiirleri’nin belli yazarları vardır. İskandinav mitlerinin bir diğer kaynağı olan Skald Şiirleri saray şairleri tarafından kaleme alınmıştır. Pek çoğu ünlü şairlere mal edilir. Saray şairleri tarafından üretilmesinden ötürü pek güvenilir değillerdir.[5]

Günümüze gelen metinlerde bir karışıklık olduğu söylenebilir. Belirli bir sırayla anlatılmamıştır. Bu da yeni başlayan bir okuru veya araştırmacıyı zorlayacaktır. Yine de şu söylenebilir: doğal ve tarihsel olgular ve dönemin insanları hakkında bizlere bilgi vermektedir.

2. Tanrılar, Devler ve Diğer Yaratıklar

Bu dünyada insanlar, tanrılar, canavarlar, devler ve elfler gibi çeşitli varlıklar bulunmaktadır. Ancak bu varlıkların yaşadıkları bölgeler birbirlerine yakın değildir. Birbirlerini görmeleri pek olası görünmemektedir.[6] İnsanların yaşadıkları bölge en korunaklı bölgedir. Tanrılar, devler, elfler ve hatta dost ruhlar ise insanlardan uzak bir coğrafî bölgede yaşamayı tercih etmişlerdir.

2.1. Tanrılar

Tanrıların ortaya çıkış hikâyesi çok enteresandır: İnek Audhumla tuzlu buz yığınlarını yalar ve yeni canlıları ortaya çıkarır. Buri adında ortaya çıkan yeni canlının oğlu Borr ve Dev Bolthorn’un kızı Bestla’nın üç oğlu olur: Odin, Vili, Ve. Borr’un bu üç oğlu Aesir ırkının atalarını oluşturmaktadır.[7]

Odin, tüm tanrılar, devler, elfler ve insanlar tarafından saygınlık gören bir tanrıdır. Onun için Herkesin Babası unvanı verilmiştir. Tüm tanrıların içinde en bilge olanı odur. Thor, Balder, Vidar, Vali, Heimdal, Hod ve Bragi onun çocuklarıdır. Eski krallar ve prenslerin pek çoğu Odin’in soyundan geldiklerini iddia etmişlerdir.[8]

Thor, belki de İskandinav mitolojisinin adı en çok bilinen tanrısıdır. Hatta tüm mitolojiler arasında Zeus kadar popüler biridir. Thor, Odin’den sonraki en yüce tanrıdır. Çok güçlüdür. Ayrıca Vanir tanrılarıyla paylaşmak zorunda olduğu birtakım doğa olayları da onun güçleri arasındadır. Onun üç değerli eşyası bulunur: çekici Mjöllnir, demir eldiveni ve güç kemeri.[9] Thor’un gücü mitlerde o kadar anlatılır ki, o olmasaydı Aesir tanrıları aciz kalırdı yorumunu yapmak mümkündür. Thor’un sert ve aceleci bir yapısı olduğu efsanelerde göze çarpmaktadır.

Odin’in diğer oğlu Balder, Thor kadar dikkat çekmez mitlerde.

Vanir tanrılarından Njord, rüzgârın yönünü tayin eden önemli bir tanrıdır. Ateşe ve denize hükmetmesi onu güçlü tanrılar sınıfına dahil etmemize neden olmaktadır. Av sırasında onun adını ananlara iyi talih bahşeder.[10]

Heimdal oldukça ilgi çekici bir tanrıdır. Dünya sınırları içinde bir sabah vakti, mucizevi bir şekilde dokuz dev bakireden doğmuş ve besinini topraktan çekmiştir.[11]

Tanrılar arasında romantik düşünceleriyle öne çıkan biri vardır. Adı Bragi olan tanrı, belagat ve şiir sanatının tanrısıdır.

Thor’dan sonra en güçlü tanrı olduğu iddia edilen Vidar hakkında çok az kaynak vardır. Öyle ki bu yüzden inceleme kitaplarında ve makalelerde adı çok az geçmektedir. Aynı zamanda az konuşan tanrı olarak bilinir: Ragnarok geldiğinde, kurt Fenris’in boğazını yarmıştır.[12]

Aslında bir dev olmasına rağmen Odin’in üvey kardeşi olduğu için on iki büyük ilah arasında ve Aesir soyağacında gösterilen Loki, daha çok bir düşman gibi görünmektedir. Kurnaz ve kötü niyetli mizacıyla karşımıza çıkmaktadır. Balder’ın ölümünün planlayıcısı olarak bilinmektedir. Loki’nin üç çocuğu vardır: Hel, Fenris, Jormungand. Fenris, yırtıcı bir kurttur. Hel ise cadıdır. Jormungand zehirli bir yılandır. Ayrıca Loki, Odin’in atı Sleipnir’in annesidir.[13] Efsaneye göre kadın kılığına girdiği bir olayda hamile kalmıştır. Oldukça enteresan bir karakter olan Loki bu ele avuca sığmaz halleriyle oldukça baş belasıdır.

Tanrıların yanı sıra oldukça güçlü tanrıçalar da vardır. En güçlüsü Odin’in eşi Frigg’tir. Freyja, Saga, Eir, Gefjon, Sjofn, Lofn, Var, Vor, Syn, Lim, Snotra, Fulla ve Gna diğer güçlü tanrıçalardır.

Tanrılar genellikle savaşçı veya en basit tabirle kavgacı tipler olarak görülmektedir. Ancak onlar doğa olaylarını da kontrol altında tutmak zorundaydılar. Kendi aralarındaki meselelerle ilgilendikleri dönemlerde deprem, şimşek düşmesi gibi doğa olayları olurdu. Yani geçmiş dönemde insanlar olumsuz doğa olaylarını devlerden bilmişlerdir. Tanrılarla iyi geçinmezlerse devlerin işinin daha kolay olacağını düşünmüşlerdir.

Doğa olaylarının Vanir tanrılarında olması, insana en çok yararı dokunan tanrıların onlar olduğunu düşünmemize yol açmaktadır.[14]

Sonu Loki’nin elinden olan Balder, bir yasa (adalet) tanrısıdır.

2. 2. Devler

Pek çok mit ve efsanede olduğu üzere devler, İskandinav mitolojisinde de kötü huylu kimselerdir. Özellikle Aesir tanrıları ve insanların baş düşmanları olarak karşımıza çıkar. Ama mitolojik hikâyelere baktığımızda her zaman kötü kalpli devlere rastlanmaktadır. 

Devlerin tanrılara göre olumsuz bir özelliği vardır. Günümüzde çocuk öykülerinde, efsanelerde hâlâ karşımıza çıkıyor olmaları, onları ölümsüz yapmıştır. İskandinav mitlerinin yazıya geçirildiği Hıristiyanlık döneminde de devlerin popülerliğini koruduğunu gözlemek mümkündür.[15] Onların büyük kayalıkların ardında, göğe yakın dağ uçlarında, ormanlarda yaşadıklarını söyleyebiliriz. P. Munch’ın kitabından edindiğimiz bilgiye göre, gece ve gündüz tanrıları da aslında dev ırkından gelmektedir.[16]

Mitlere göre devlerin atası Ymir’dir. En güçlü dev olarak da Loki’nin adını verebiliriz.

2. 3. Cüceler ve Periler

Kimi kaynaklarda elf olarak da karşımıza çıkan cüceler, çirkin yaratıklardır. Günümüzde pek çok dizi veya filmde iyi gibi görünseler de aslında cücelerin tanrılara ve insanlara karşı iyi niyetli olmadıkları ve onlara hizmet etmekten hoşlanmadıkları söylenebilir.[17]

Periler de tıpkı devler gibi bir şekilde günümüze ulaşmış yaratıklardır. İster çocuk olsun ister yetişkin, kurmaca metinlerde karşımıza çıkmaktadır. İskandinav mitolojisinde Vettir adıyla anılmaktadır. Ülkenin koruyuculuğunu üstlenen Vettirlere, “Diyar Ruhları” denmektedir. “Diyar Ruhları” özellikle İzlanda’da ilgi çekmektedir.[18]

Yaşamını yitirmiş insanların, ruhlarının canlandığı düşünülürdü. Bu da İskandinav kültüründe de ölümden sonra yaşama inanıldığını göstermektedir. Yeraltı insanları adı verilen bu yaratıklar, normal yaşamlarına devam edebiliyorlardı: evleniyor, içebiliyor, yiyebiliyor, cinsel ilişkiye girebiliyorlardı. Ancak birbirlerinden çocuk yapamıyorlardı. Bu sebeple ölmemiş genç insanları kandırmaya çalışırlardı. Ayrıca insanların çocuklarını çalmak gibi kötü huylarının olduğu efsanelerde görünmektedir.[19]

2. 4. Dost Ruhlar (Koruyucu Ruhlar)

İskandinav kültüründe, herkesin bir dost ruhu olduğuna inanılırdı. Bu dost ruhlara bütün felaketlerden kendilerini koruyacağı düşüncesi nedeniyle koruyucu ruhlar da denmektedir.[20] Kimi kaynaklarda bir insanın birden fazla dost ruhunun olduğu görünmektedir. Bu dost ruhlar insanın yoldaşı olan başka bir canlı (köpek gibi) olabilmekteydi.[21] Bu dost ruhların Hıristiyanlığın kabulünden sonra da devam ettiğini söylemek doğru olacaktır.

3. Mitolojik Hikâyeler

Hikâyeler genellikle karakter özelinde anlatılmaktadır. Thor’un, Odin’in, Loki’nin, Balder’ın öyküleri şeklinde gider. Ancak semavi dinlerde de karşımıza çıkan birtakım büyük olaylar mitolojilerde de karşımıza çıkmaktadır. Mesela bunlardan en bilineni Ragnarok’tur. Kıyamet olarak da adlandırabiliriz. Ragnarok’ta Heimdallr tanrıları uzun uykusundan uyandıracak (bunu bir aleti üfleyerek yapacak), devlerle savaşmaya davet edecektir. Bu olaylardan önce uzun bir kış yaşanacağı anlatılmaktadır. Thor çekiciyle, Loki’nin çocuklarından Jormungand’ı öldürecektir. Lakin bu mücadelede yara alan Thor da yaşamını yitirecektir. Bu olayların bitmesinden sonra geriye yalnızca iki insan kalacak ve bu iki insan tüm insanlığın atası olacaktır.[22]

3. 1. Loki’nin Sleipnir’in Annesi Olması

Mitoloji ile ilgili pek çok keyifli hikâye paylaşmak mümkündür. Ancak benim ilgimi çeken asıl hikâye dev türünün erkeği olan Loki’nin, Odin’in atı Sleipnir’in annesi olması hikâyesidir. Loki bölümünde de değindiğimiz bu hikâye P. Munch’ın kitabından, Ahmet Eliuz çevirisiyle paylaşılacaktır.

Midgard yaratıldıktan sonra tanrılar, devlere karşı devasa bir sur inşa etmekle uğraşırken usta bir dev çıkageldi. Bir yıl içinde güçlü bir kale inşa edebileceğini söyledi, ancak ödeme olarak Freyja’yı, Güneş’i ve Ay’ı istiyordu. Öte yandan yazın ilk günü geldiğinde işin en ufak kısmı bile tamamlanmamış olursa hiçbir ödeme de talep etmiyordu. Aesir, bu sözü güvenle verebileceğini düşünüyordu, hilebaz Loki de onları hepten gaza getirdi. Fakat inşaat, düşündüklerinden daha hızlı bir şekilde ilerliyordu, çünkü devin güçlü atı Svadilfari, dağlar kadar büyük taşları gece boyunca çekiyordu. Yaz mevsiminin gelmesine yalnızca üç gün kala dev, çoktan kale kapısıyla uğraşmaya başlamıştı. Aesir hepten rahatsız oldu. Ne olursa olsun Freyja, Güneş ve Ay’ı teslim etkmek istemiyorlardı. Kötü tavsiyesi yüzünden onları bu derde düşüren Loki’yi huzura çağırdılar, onu ölümle tehdit edip bu zorluktan bir çıkış yolu bulması için korkuttular. Kendini bir kısrağa dönüştüren Loki, Svadilfari’nin tam da taş çekme vazifesine başlayacağı akşam vaktinde kişneye kişneye ortaya çıktı. Svadilfari prangalarından kurtuldu ve kısrağa dönüşmüş Loki’yi ormanlığa kadar takip etti, usta dev de hemen arkalarından koşuyordu. O gece boyunca tek bir taş bile taşınmadı, böylece iş yarım kaldı. Taş ustası öfkeden deliye dönmüştü, ama Thor adamın kafasını Mjöllnir ile ezdi. Kısrak (Loki) sonrasında sekiz bacaklı gri Sleipnir’i, yani dünyadaki en hızlı atı doğurdu.[23]

4. Tapınaklar

Yapılan arkeolojik çalışmalar sonucunda ortaya çıkan bulgular, pagan dönemi insanlarının da inandıkları tanrılara kurban adadıklarını, tapınaklar inşa ettiklerini, dini ritüellerini yerine getirdiklerini göstermektedir.[24] Oymalar, süslemeler, küçük ev eşyaları, takılar ve benzeri pek çok bulguya rastlanılmıştır.

Sunak evleri veya tapınaklar için genel olarak hof tabiri kullanılmaktadır. Bunların çok küçük yapılar olduğu söylenebilir.[25]

Halka açık hofların yanı sıra, bireysel tapınakların inşa edildiğini söylemek de mümkündür.

Sonsöz

Yapılan araştırmalar sonucunda pek az farkla İskandinav mitolojisinin de dünyanın çeşitli yerlerinde ortaya çıkan efsane ve mitlerle benzerlik gösterdiği anlaşılmaktadır. Bugün semavi din kabul edilen dinlerle de pek çok benzerlik göstermektedir. Ayrıca İskandinav mitolojisinde Etzel adıyla sıkça anılan Hun İmparatoru Atila’yı da görmekteyiz. Onun Vikinglerle olan mücadelesi sonucu olmuş olacak ki, İskandinav halkları onu da tanrılarla mücadele eden devler kadar korku verici bir şekilde görmüşlerdir.

İskandinav mitoloji hikâyeleri göstermektedir ki, tanrılar ve devlerin savaşı dünyaya ne kadar zarar verirse versin, dünyada hayat bir şekilde yeniden başlamaktadır. İnsanların pagan döneminde dahi sonsuz yaşam umuduyla hayata sarılmaları, XXI. yüzyıl insanlarına bir ders olmalıdır.

Yazımda sıkça yararlandığım Peter Munch’ın İskandinav Mitolojisi kitabını Türkçeye kazandıran Ahmet Eliuz ve Maya Kitap çalışanlarına; R. I. Page’in İskandinav Mitleri kitabını Türkçeye kazandıran İsmail Yılmaz ve Phoenix Yayınları çalışanlarına teşekkür ederim.

---

[1] İskandinav Mitleri, Page R., Çev. İsmail Yılmaz, Phoenix Yayınları. s.10

[2] R. Page, a.g.e., s.15

[3] R. Page, a.g.e., s.19

[4] R. Page, a.g.e., s.28

[5] R. Page, a.g.e., s.38

[6] R. Page, a.g.e., s.104

[7] İskandinav Mitolojisi, Munch, P., Çev. Ahmet Eliuz, Maya Kitap, s. 17

[8] P. Munch, a.g.e. s.24

[9] P. Munch, a.g.e. s.25

[10] P. Munch, a.g.e. s.28

[11] P. Munch, a.g.e. s.33

[12] P. Munch, a.g.e. s.36

[13] P. Munch, a.g.e. s.41

[14] R. Page, a.g.e., s.50

[15] P. Munch, a.g.e., s.58

[16] P. Munch, a.g.e., s.55

[17] P. Munch, a.g.e., s.60

[18] P. Munch, a.g.e., s.61

[19] P. Munch, a.g.e., s.63

[20] P. Munch, a.g.e., s.49

[21] P. Munch, a.g.e., s.49

[22] Ragnarok Dizi İncelemesi – Mahal Edebiyat

[23] P. Munch, a.g.e., s.41

[24] https://www.worldhistory.org/trans/tr/1-12388/iskandinav-mitolojisi/

[25] P. Munch, a.g.e., s.263